Senin, 08 Agustus 2011

Artikel



Coma Napi Soma
Warsa anyar, kalénder anyar. Wénten sesuratan “Coma”.  Makudang kalénder sané uratiang titiang, nyurat sakadi punika. Meled titiang ngereh, nakénang, nunasang ring buku-buku, internét, utawi genah siosan.
Puniki wantah paleluasan titiang ring jagat maya, internét. Yéning saihang titiang maleluasan ring anaké sané uning (juru baos), titiang polih. Titiang polih ring situs Wikipedia. Ring situs punika kaunggahang makudang-kudang klompok basa indik wastan rahina.
Redité, Soma, Anggara, Buda, Wraspati, Sukra, lan Saniscara wantah rahina-rahina sajeroning awuku. Punika taler kabaos Saptawara. Rahina kapertama wantah Redité. Sané kaping untat, kaping pitu wantah Saniscara.
Wastan rahina ring basa Bali maiketan sareng astrologi (lelintangan) Hindu miwah basa Sanskerta lan basa turunannyané. Sajeroning lelintangan Hindu wastan rahina punika maiketan ring Surya (Rawi), Soma (Bulan), Manggala (Mars), Budha (Merkurius), Guru (Jupiter), Shukra (Venus), Shani (Saturnus). Wastan rahina punika nganutin wastan planét.
Saking situs Wikipedia unggahang titiang wastan rahina sané maiketan sareng wastan rahina ring basa Bali. Kawitin titiang saking basa Sanskerta sané pinaka witnyané.
Pinaka catetan mangda nénten wénten pikobet ri kala nyurat lan ngwacén, /a/ panjang kasurat antuk /aa/ lan /v/ patut kawacén /w/.
Ring basa Sanskerta wastan rahina inggih punika Bhaanu Vaasaram, Indu Vaasaram, Bhauma Vaasaram, Saumya Vaasaram, Guru Vaasaram, Bhrgu Vaasaram, lan Sthira Vaasaram. Ring basa Hindi (basa sané kaanggé ring India wewidangan kalér) wastannyané: Ravivaar, Somavaar, Mangalavaar, Budhavaar, Guruvaar, Shukravaar, lan Shanivaar. Ring basa Mon (basa sané kaanggé ring Burma lan Thailand) wastan rahinannyané: Aaditya, Candra, Anggaara, Budhavaara, Brhaspati, Shukra, lan Sani. Ring basa Divehi (basa sané kaanggé ring Maladéwa): Aadheettha, Homa, Anggaara, Budha, Buraasfathi, Hukuru, lan Honihiru. Ring basa Kannada (basa sané taler kaanggé ring India): Bhanu Vaara, Soma Vaara, Mangala Vaara, Budha Vaara, Guru Vaara, Shukra Vaara, lan Shani Vaara.
Saking seseleh punika, lugrayang titiang matetegar nuréksa wastan rahina ring basa Baliné. Sakadi unggahang titiang ring ajeng, titiang matetegar maluasan. Ring maleluasan titiang polih.
Kapertama, ngawit saking Redité. Rahina kakawitin antuk Surya. Surya taler kabaos Rawi, Raditya (Reditya). Redité ring basa Hindi, Ravivaar (maartos rahina Surya); basa Mon, Aaditya; lan basa Divehi, Aadheettha.
Kaping kalih inggih punika Soma. Indik Soma puniki sané dados unteng bebaosan. Akéh sané nyurat “Coma”. Sakéwanten arang pisan sané ngucapang [coma]. Yéning rerehang ring lelintangan, Soma punika bulan. Soma ring basa Hindi, Somavaar (maartos rahina Bulan);  basa Kannada, Soma Vaara.
Kaping tiga inggih punika Anggara.  Anggara basa Bali pateh pisan ring basa Mon lan basa Divehi, Anggaara;  basa Hindi, Mangalavaar; basa Kannada,  Mangala Vaara.
Kaping pat inggih punika Buda. Basa Bali ring sesuratan Latin nénten madué /dh/. Ri kala nyurat antuk aksara Latin, /dh/ kagentosin antuk /d/. Punika mawinan /Budha/ kasurat /Buda/. Buda ring basa Bali sajajar sareng basa Divehi, Budha; basa Hindi, Budhavaar; basa Mon, Budhavaara; basa Kannada, Budha Vaara.
Kaping lima inggih punika Wraspati. Wraspati puniki sering kasurat Wrespati,  Warespati, lan Respati. Wraspati ring basa Mon, Brhaspati; basa Divehi, Buraasfathi. Manut para wikan ring indik basa, /b/ lan /w/ sering saling ngentosin, sakadi /batu/ dados /watu/, /bulan/ dados /wulan/ miwah sané lianan.
Kaping nem inggih punika Sukra. Sukra sané sajajar wantah basa Mon, Shukra; basa Hindi, Shukravaar; basa Kannada, Shukra Vaara. Sejaroning nyurat bahasa Bali nganggé aksara Latin, /sh/ kagentosin antuk /s/. Dadosné, /Shukra/ kasurat /Sukra/.
Sané kaping untat, kaping pitu inggih punika Saniscara. Saniscara sering kasurat utawi kaucapang antuk Caniscara. Saniscara mawit saking Shani (Saturnus). Ring basa Mon, Shani; ring basa Hindi, Shanivaar; basa Kannada; Shani Vaara. Yéning uratiang, wantah Saniscara puniki sané polih paweweh. Sani maweweh wara. Boya ja dados Saniwara, sakéwanten Saniscara. Manut ilmu bunyi, kalih kruna utawi lintang yéning kajangkepang, pantaraning kruna-kruna punika sering medal bunyi sané anyar nganutin bunyi sané nampek. Sani kawewehin wara, medal /s/. Raris /w/ ring /wara/ magentos dados /c/. Punika mawinan /Saniswara/ dados /Saniscara/.
Mawali ka Coma napi Soma?
Indayang uratiang Saniscara, Caniscara lan Soma, Coma. Saniscara dados Caniscara santukan /c/ ring /canis/ lan /c/ ring /cara/ sajajar. Punika mawinan dangan antuk ngucapang lan punika sering kaanggé. Sakéwanten Soma lan Coma, manut titiang matiosan. Sampunang /s/ ring Soma kagentosin antuk /c/ dados Coma. Dadosne, sané anut wantah Soma, boya ja Coma.




PIKOBET ANYAR RING BALI

Saluiring basa, basa Bali taler, yadiastun madué uger-uger sajeroning mabasa (lisan wiadin tulisan) pastika medué pikobet. Uger-uger basa, sakadi uger-uger basa Bali punika, maosang indik bantang-bantang kémanten. Indik sané alit-alitnyané nénten kabaosang. Punika mawinan lianan ring uger-uger sané umum, patut kakaryanin malih uger-uger sané niri. Wénten uger-uger umum, wenten uger-uger niri.
Para wikané maosang basa punika setata nglimbak nganutin panglimbak jagat, nganutin taler pamineh lan budaya sang sané nganggé (panutur) basa punika. Indiké punika kabaos ngawinang pikobet sajeroning basa punika. Pikobet sajeroning mabasa boya ja ngawinang kaon basa punika, pikobet punika wantah prasida ngawinang basa punika sugih lan sayan nyugihang.
Indik nganggé kruna lan lengkara sajeroning mabasa Bali taler sering ngawinang pikobet. Yéning seleh-selehin sacara sadarana, makudang pikobet punika prasida kaklompokang dados: (1) pikobet ejaan (tata tulis); (2) pikobet wentuk kruna; lan (3) pikobet lengkara. Makatiga pikobet sané unggahang titiang puniki mapaiketan ring basa tulis.
Ring basa tulis, tata tulis mabuat pisan. Sané mabuat kauratiang inggih punika ngeninin panulisan aksara (Latin), panulisan wentuk kruna, panulisan kruna sané kaselang saking basa tiosan, panulisan  singkatan lan akronim, miwah tanda (cecirén) wewacén.
Pikobet wentuk kruna maiketan ring ngwentuk kruna sané anyar. Kruna-kruna anyar sampun akéh kaanggé ri kala nyurat. Kruna-kruna anyar sané kaanggé ungkuran puniki akéh sané durung kaunggahang ring kamus. Kruna-kruna punika akéhan kasurat nganutin sang sané nyurat.
Pikobet lengkara sané sering wantah lengkara sané untengnyané nénten teges utawi nénten madué unteng.
Maosang indik tata tulis, wiakti dangan-dangan méweh. Yéning baosang dangan, tata tulis wantah indik nyurat. Sampun wénten uger-ugernyané. Nanging sapunika, akéh sané nénten urati ring uger-uger ri kala nyurat. Yéning urati ring uger-uger, pastika i raga pacang mawali ngayun-ngayunin malih ri kala nyurat. Ring sapunapiné uger-ugeré nénten ja pastika. Punika taler sering ngawinang i raga iwang ri kala nyurat. Ring indik tata tulis i raga prasida maosang iwang lan patut riantukan ring tata tulis wénten uger-uger sané ngiwangang miwah matutang.
Pikobet anyar ring basa Bali ngeninin tata tulis puniki makéh pisan. Akéhnyané kruna saking basa asing sané kaselang lan kaanggé ring basa Bali ngawinang pikobet puniki akéh taler. Sakadi photocopy (basa Inggris), kaselang lan kaanut-adungang (kasesuaiang) ring basa Indonésia dados fotokopi, /ph/ dados /f/, /c/ dados /k/, lan /y/ dados /i/. Raris yéning kasurat ring basa Bali nganggé aksara Latin dados napi?
Sajeroning nyurat basa Bali nganggé aksara Latin, basa Bali nénten madué /f/ utawi aksara /f/ nénten kaanggé. Punika mawinan sané patut wantah potokopi. Yéning nyurat sakadi punika (nyurat potokopi), minab i raga pacang marasa kimud. Takut kandikayang nénten uning ring /f/ utawi nénten prasida ngucapang [éf].
Ngeninin indik wangun kruna, akéh kruna basa Bali sané taler saking kruna asing sané méweh antuk ngabungang sareng pangater basa Bali. Kruna basa Inggris cancel sering kaanggé ring basa lisan. Ungkuran taler kaanggé ring basa tulis. Sapatutnyané yéning surat ring basa Bali dados kénsel, nénten malih kasurat cancel (macetak miring, nyinahang kruna asing). Sapunapi yéning kruna punika kawewehin antuk ke-ang?
Wénten sané nyurat ka-cancel-ang. Sané patut wantah kakénselang. Surat kémanten sakadi cara pangucapannyané.
Maosang indik lengkara, ungkuran piniki sajeroning sesuratan akéh lengkara basa Baliné sané nénten jangkep. Puniki minab riantukan i raga biasa nganggé basa lisan. Sané pinih sering wantah jejering (J) utawi subjék lengkarané nénten wénten.
Uratiang conto lengkara puniki: Ring paruman punika ngeniang kalih kaputusan. Lengkara punika nénten jangkep. Sira sané ngeniang kalih kaputusan? Lengkara punika nénten jangkep riantukan nénten madué jejering lengkara. Lengkara punika yéning kabecikang dados: Ring paruman punika (katerangan/K) kramané (J) ngeniang (linging/prédikat/L) kalih kaputusan (penandang/objék/P). Utawi dados: Paruman punika (J) ngeniang (L) kalih kaputusan (P). Dados taler wentuk lengkarannyané kaobah dados wentuk pasif: Ring paruman punika (K) kakeniang (L) kalih kaputusan (J). Utawi dados kasurat: Ring paruman punika (K) kalih kaputusan (J) kakeniang (L).
Wénten sané nguningang yéning sampun kauningin, jejering lengkara dados nénten kasurat. Sayuwakti yéning sampun tinglas indiknyané, jejering lengkara dados kaicalang utawi nénten kasurat. Nanging sapunika, yéning lengkarané durung tinglas, jejering punika patut wénten mangda nénten ngawinang iwang panampén.
Akéh malih pikobet sané lianan. Pikobet anyar sané unggahang titiang punika patut kauratiang ri kala mabasa tulis. Basa Bali mangkin sampun nglimbak. Panglimbaknyané taler sampun ka jagat maya, jagat digital.  Basa sané madué pikobet lan ngeniang pikobetnyané, punika wantah muktiang basa punika nglimbak.






BASA BALI RING SULAWESI UTARA

Basa Bali nénten wantah maurip ring Bali. Ring dura-Bali basa Bali taler maurip lan nglimbak ring makudang-kudang genah. Sang nganggé (para panutur) basa Bali ring dura-Bali ketah magenah ring désa-désa pecak daérah transmigrasi. Genah-genah panutur basa Bali ring pecak daérah transmigrasi inggih punika ring daérah sané nrima transmigran wit Bali, minakadi Sumatra Selatan; Lampung, Kalimantan Timur,  Kalimantan Tengah, Kalimantan Barat, Kalimantan Selatan, Sulawesi Utara, Sulawesi Tengah, Sulawesi Barat, Sulawesi Selatan, Sulawesi Tenggara, Papua, lan Nusa Tenggara Timur.
Sulawesi Utara pinaka silih tunggil daérah pecak panrima transmigran, madué désa-désa genah krama Bali. Genah punika wantah wewidangan (dataran) Dumoga ring Kabupaten Bolaang Mongondow. Wewidangan Dumoga wantah wewidangan sané sampun kepah dados tigang kecamatan, minakadi Kecamatan Dumoga Barat, Kecamatan Dumoga Utara, lan Kecamatan Dumoga Timur.  Ring Kecamatan Dumoga Barat krama Bali wénten ring Désa Werdhi Agung lan Désa Werdhi Agung Selatan; Kecamatan Dumoga Utara krama Bali magenah ring Désa Mopuya Utara, Désa Mopuya Selatan, Désa Mopugad Utara, lan Désa Mopugad Selatan; ring Kecamatan Dumoga Timur krama Bali meneng ring Désa Kembang Mertha.
Krama Bali sané meneng ring wewidangan Dumoga madampingan sareng warga suku Mongondow lan Minahasa. Warga suku Mongondow lan Minahasa sané taler meneng ring wewidangan Dumoga wantah warga sané nyarengin program transmigrasi lokal. Makakalih suku puniki taler nganggé basa ibu (basa daérahnyané) suang-suang, inggih punika basa Mongondow lan basa-basa Minahasa. Siosan ring basa-basa punika, sajeroning mapagubugan sarahina-rahina, krama punika taler nganggé basa Melayu Manado lan basa Indonésia.
Basa Bali kantun leket pisan kaanggé olih krama Bali sajeroning mapagubugan. Indik sané ngawinang basa Bali punika kantun kaanggé becik olih krama punika wantah kantun rumaketnyané pakraman krama Baliné sané magama Hindu ring wewidangan drika. Pasimakraman ring banjar miwah désa adat setata nganggé basa Bali. Pasimakraman sané kantun nganggé basa Bali inggih punika paruman, pamuspan, pashantian, miwah pula-pali adat siosan. Kawéntenan yayasan sekolah Hindu, sané mawasta Yayasan Swadharma lan Yayasan Budi Luhur sané wénten ring wewidangan punika taler madué andil sajeroning nglimbakang lan ngwerdiang kawéntenan basa Baliné ring wewidangan Dumoga. Makakalih yayasan puniki madué sekolah undagan pendidikan SMP lan SMA sané ngicénin plajahan  basa Bali pinaka muatan lokal. Sekolah dasar ring Désa Werdhi Agung lan Kembang Mertha ring undagan kelas 1, 2, lan 3 kantun nganggé basa Bali pinaka basa panganter. Alit-alité ring luar kelas taler nganggé basa Bali sareng timpal-timpalnyané.
Yadiastun magenah doh saking witnyané, basa Bali amangkinan kantun kaanggé olih krama Bali ring dura-Bali sakadi ring wewidangan Dumoga, Bolaang Mongondow, Sulawesi Utara. Basa Bali olih krama Bali drika kaanggé ri kala mareraosan ring kulawarga, pantaraning kulawarga, adat, agama, miwah ring widang pendidikan. Para panutur basa Bali ring dura-Bali puniki milih basa Bali ri kala mabebaosan ring wewidangannyané santukan krama Bali punika meled nyihnahang kawéntenan miwah witnyané.   Rasa bangga pinaka krama Bali kacihnayang antuk basa sané kaanggé sarahina-rahina, ingih punika basa Bali.



















MAKARYA SAMBIL MAPLESIRAN
Makarya ring kapal pesiar duranegara wantah idam-idaman anom-anom Baliné. Anom-anom Baliné kadi malomba ngrereh pakaryan ring kapal pesiar. Akéh sané nyambatang makarya ring kapal pesiar wantah makarya sambil mapelesir. Makarya polih upah, mapelesir polih kasenengan, polih maseneng-seneng. Sapunika kocap.
Makarya lan mapelesir yéning uratiang wantah kalih kruna sané nungkalik kawéntenannyané. Yadiastun sapunika, ring kawéntenan sané nungkalik punika minab wénten sané prasida kasaihadungang. Karya, makarya kabaosang olih para wikané wantah swadrman i raga pinaka manusa sané maurip ring guminé. Pelesir, mapelesir taler patut kamargiang mangda i raga madué kadegdegan maurip ring kauripan sané kocap bawak puniki. Makarya lan mapelesir kocap mangda saimbang.
Pelesir, mapelesir maartos maseneng-seneng, ngrereh kasenengan (kasukan, miwah sané siosan); malali-lali; masesanjan; mawisata; malila cita; mapesiar; ngrereh genah sané ngulangunin. Wénten kruna pelesiran maartos luas mapelesir; seneng mapelesiran; genah mapelesiran.
Wénten kruna lali (kruna alus), engsap (kruna biasa): lali ring raga, engsap teken awak. Malali maartos pesiar. Malali-lali (kruna biasa), malelancaran (kruna alus).
Kersten ring Kamus Bahasa Bali Lumrah (1984) ngungghang kruna turunan lali: palalian, maartos (1) ‘jejudén’; mapalalian ‘majudi’; (2) ‘mainan, alat main’, sakadi montor-montoran, guli, gangsing: nganggon/nganggén palalian; yéning ngeninin anak istri: nganggén gundik. Palalianan: ‘makudang-kudang mainan’. Mapalalianan: main antuk makudang-kudang cara. Palali (kaanggé ring lengkara pasif): kagégés, kausud-usud, indik tatu miwah sané lianan. Sakadi lengkara: Eda palalina tatuné apang eda barah nyen.
Ring tepengan puniki, pelesir, pesiar, malali wantah kruna sané pateh. Malali, ngibur mangda lila atiné.
Akéh anaké malali nglaliang inguh antuk cara-cara sané tan patut. Palalian kaanggé nglilayang manah. Meja judi wantah genah sané kaanggé ngicalang ibuk ati. Kasuén-suén boya ati ibuk sané ical, inguh puruh buduh rauh, kapangguh.
I Wayan Simpen A.B. ring Kamus Bahasa Bali (1985) ngunggahang kruna lali, maartos engsap. Tuara lali pateh ring inget. Lali pateh ring lipia. Malali pateh ring ngawé lipia, pateh ring indeng. Palali pateh ring anggon paisengan; palilian ngawé lipia, malali-lali; mapalali api doyan kebus, malali yéh doyan belus. Punika maartos magawé jelé pedas jelé pikolihné. Kaunggahang taler: buka jaja uli palali: layu ludus tur maong.
Sampunang lali ring raga lan anak lian. Malali dados, mapelesir dados, nanging i raga patut éling ring raga lan éling ring anak lian.
Mawisata ngrereh genah sané ngulangunin. Ring buku Sagara Giri sané kasurat olih IBG Agastia kaunggahang Mpu Tanakung wantah sang kawi sané punyah ring kaluihan jagat, sané nyinahang kaluihan punika prasida karereh ring jagaté, utaminnyané pasih (segara/pasir) lan gunung (giri/wukir), genah sané taler kanggé nglatih raga. Paileh sakadi punika kabaos alanglang kalangwan (basa Jawa Kuna), ngrereh kalanguan, ngrereh kalangon.
















BALI DWIPA
Pulo Bali wantah pulo alit yéning saihang sareng pulo-pulo siosan ring Indonésia, sakadi Pulo Sumatra, Pulo Jawa, Pulo Kalimantan, lan Pulo Sulawesi. Pinaka silih tunggil pulo alit pantaraning siuan pulo ring Nusantara, Pulo Bali madué akéh sesambat, minakadi Nusa Bali, Nusa Dewata, Bali Dwipa, miwah Bali Pulina.
Pulau basa Indonésia, pulo basa Bali, manut kamus, maartos tanah (daratan) sané kaiter antuk toya (ring segara, ring tukad/luah, utawi ring danu). Kapuloan—kruna turunan pulo—inggih punika dérétan makudang pulo; pupulan pulo: kapulaoan Nusantara, kapuloan Riau, miwah makudang kapuloan ring Indonésia siosan.
Lianan ring pulo, wénten taler dwipa, pulina, nusa, lan gili sané madué artos pateh yadiastun madué unteng matiosan akidik.
Kruna dwipa wantah kruna sané mawit saking basa Sanskerta, munggah taler ring basa Jawa Kuna. Dwipa maartos pulo. Kruna sané taler maartos pateh mawit saking basa Sanskerta inggih punika pulina.
Manut Mukunda Madhava Sharma (1985) ring bukundané sané ngunggahang kruna-kruna basa Sanskerta ring basa Indonésia, kruna Nusantara sané maartos (kapuloan) Indonésia mawit saking dvīpāntara. Dvīpāntara saking dvipa (wacén dwipa) = nusa lan antara = tios, dados nusāntara. Indiké puniki kocap kasurat ring makudang sesuratan India.
Nusa lan gili wantah pulo alit ring wewidangan pulo sané agengan. Nusa Penida, Nusa Lembongan, Nusa Ceningan wantah nusa-nusa sané wénten nampek Pulo Bali. Nusa Kambangan wénten nampek Pulo Jawa. Gili Trawangan, Gili Méno, lan Gili Air wantah gili-gili sané wénten nampek Pulo Lombok. Sakéwanten sané nénten ketah kasambat nusa utawi gili, sakadi Pulo Serangan lan Pulo Menjangan. Wénten taler Gilimanuk ring panepi sisi kauh Pulo Bali sané boya marupa pulo. Sapunika taler pulo-pulo alit ring wewidangan Pulo Sulawesi, nénten wénten sané nganggé nusa, sakadi Pulo Bunakén, Pulo Manado Tua, Pulo Siladén, Pulo Lémbé, Pulo Buton, miwah sané siosan. Sané wénten wantah Nusa Utara nyinahang kapuloan utawi pulo-pulo alit ring utara Sulawesi Utara.
Makudang kamus basa Bali nénten ngunggahang kruna gili. Kamus sané nungunggahang kruna gili inggih punika Balinese-English Dictionary sané kasusun olih Norbert Shadeg. Ring kamus punika kaunggahang gili wantah basa Kawi/basa sastra, ring basa Inggris: ridge, long hill; small island. Ring Kamus Jawa Kuna-Indonesia pakaryan L. Mardiwarsito kaunggahang kruna gili sané maartos pulau kecil.
Sajeroning nganggé kruna, kruna-kruna pulo, dwipa, nusa sané maartos pateh, sering kaanggé nénten anut. Wénten anaké maosang Pulo Bali Dwipa utawi Pulo Nusa Penida. Sapatutné pilih silih tunggilnyané, Pulo Bali utawi Bali Dwipa; Pulo Penida utawi Nusa Penida.
Klompok kruna Bali Dwipa, Bali Pulina matiosan urutannyané sareng klompok kruna Pulo Bali, Nusa Bali. Pulo Bali lan Nusa Bali wantah urutan klompok kruna sané ketah ring basa Bali, sakéwanten Bali Dwipa lan Bali Pulina nénten ketah. Ring basa Bali klompok kruna sané madaging kalih kruna biasannyané kruna ring ajeng katerangang antuk kruna ring ungkurné, sakadi Pulo Bali (pulo katerangang; Bali nerangang) riantukan wénten Pulo Sumatra, Pulo Jawa, Pulo Kalimantan, miwah pulo lianan pinaka pangimba. Kruna pulo ring klompok kruna punika wantah unteng klompok krunannyané. Indiké punika matiosan sareng Bali Dwipa (nerangang, katerangang) riantukan wénten Suarna Dwipa, Bali Pulina pinaka pangimba. Punika pinaka bukti ring basa Bali taler wénten klompok kruna sané nerangang katerangang, nénten wantah katerangang nerangang.
















NGUNI LAN JANI
Para wikan maosang yéning kayun uning ring kajayan nguni, i raga patut uning ring tetamian budaya leluhuré duk purwakala. Uning ring tetamian budaya, mabuat mangda i raga marasa madué budaya. Tetamian budaya patut kalestariang mangda prasida kauningin olih oka-putuné pungkuran.
Tetamian budaya patut kaplajahin. Arkéologi wantah ilmunnyané. Arkéologi inggih punika ilmu sané maosang indik kauripan lan kabudayaan masa kuna madasar barang-barang (benda-benda) sané katamiang, sakadi patung lan srana/peranti ring kauripan/pakubonan. Arkéologi taler kauningin antuk ilmu purbakala.
Manut situs Wikipidea, arkéologi mawit saking basa Yunani, archaeo sané maartos kuna lan logos maartos ilmu. Aran arkéologi sané ketah wantah ilmu sejarah kabudayaan material. Arkéologi inggih punika ilmu sané malajahin kabudayaan (manusa) masa nguni malarapan kajian sistematis ngeninin barang utawi wangunan sané katamiang. Kajian sistematis inucap ngeninin cara ngeniang, dokuméntasi, analisis, lan interpretasi data marupa artefak (budaya bendawi, sakadi kapak batu lan wangunan candi) miwah ekofak (benda lingkungan, sakadi batuan, rupa muka bumi, lan fosil). Téknik penelitian sané khas wantah penggalian (ékskavasi) arkéologis, yadiastun seseleh taler polih uratian sané mageng.
Arkéologi maiketan ring makudang-kudang ilmu siosan. Makudang-kudang ilmu siosan saling dukung ri kala nyelehin indik tetamian nguni. Sacara khusus, arkéologi malajahin budaya masa nguni, sané mayusa tua, saking masa prasejarah (sadurung kauningin tulisan), kantos masa sejarah (ri kala wénten bukti-bukti kasurat). Sajeroning panglimbaknyané, arkéologi taler dados malajahin budaya masané mangkin, sakadi sané kauningang ring kajian budaya bendawi modéren (modern material culture).
Arkéologi wantah ilmu sané malajahin kauripan utawi kabudayaan manusa masa nguni malarapan barang-barang tetamiannyané. Wénten tigang tetujon arkéologi, minakadi (1) nangiang mawali (merekonstruksi) sejarah kabudayaan, (2) malajahin cara-cara idup manusané nguni, lan (3) malajahin prosés budaya sané mamargi ring masa lintang.
Tetamian nguni ring masa puniki patut kaplajahin. Sakadi tetujon arkéologiné ring ajeng, tetamian patut kauningin. Riantukan mabuat pisan kawéntenan barang-barang tetamian masa nguni, arkéologi banget pisan merluang kalestarian barang-barang punika pinaka sumber data. Utsaha miara tetamian nguni kabuatang pisan.
Nguni sering kabaos purwakala, purbakala. Jaman jani/mangkin wantah galah/masa sané tan prasida pasahang ring masa sané sampun lintang. Sapunika taler masané mangkin taler maiketan sareng masané sané jagi rauh. Napi sané wénten dumun, mapangaruh ring kawéntenan masané mangkin. Sapunika taler masané sané jagi rauh.
Wénten basa gaul, kocap raos kadi mangkiné: jadul (jaman dulu), jani (jaman kini). Yéning maosang indik sané nguni utawi malaksana sakadi palaksana kuna, punika kabaos jadul. Yéning maosang indik amangkinan utawi malaksana nganutin jamané sané kabaos modéren kadi mangkiné, panika kabaos jani. Jadul katungkalikang antuk jani.
Kruna jani wantah kruna katrangan sané pateh ring mangkin (kruna alus). Jani katungalikang antuk pidan, nguni, purwa. Ring basa Indonésia kruna purba (kruna kaanan) maartos indik jaman sané siuan utawi yutaan warsa lintang; masa purwa. Purbakala maartos jaman nguni, jaman kuna, kala ilu. Kapurbakalaan inggih punika indik-indik sané ngeninin utawi maiketan ring jaman nguni.
Mangkin akéh kramané nénten ngeh ring wangunan kuna. Yéning sampun madué jinah, sami pada punyah. Wangunan kuna kagentosin antuk wangunan kadi mangkiné.
Yéning kayun nyingakin masa nguni, minab wantah kantun prasida kacingakin ring muséum-muséum. Muséum idup sané wénten ring wewidangan i raga sané dados kaanggé ngélingin ring masa sané nguni minab sampun tan wénten. Wangunan-wangunan napi luiré ring wewidangan i raga mangkin akéhan sampun magentos antuk wangunan anyar antuk modél sané anyar taler. Indayang uratiang wewangunané sané kuna/tua, minab tan wénten kari, sami magentos. Minab i raga nénten malajah saking para arkéolog indik wangunan-wangunan nguni. Modéren dados manten, sakéwanten sané nguni jani patut wénten.











BELOG, LACUR LAN TUNA
Aget lan lacur kocap tong dadi alih lan ulah. Sugih lan lacur kocap tong dadi uber lan kelidin. Ilehan lan eduman idup ring guminé: suka, duka lara, lan pati taler tan dados tunas lan impasin. Nanging sapunika, i raga tetep patut mautsaha makarya sané pinih becik, nénten masukserah ring nasib. Yéning sampun makarya sané becik, pastika polih asil sané becik, kocap.
Nincapnyané pangargan bahan bakar minyak (BBM) ungkuran puniki, ngwetuang pikobet ring kramané. Akéh pakibeh kauripan kramané sané keni pangaruh saking nincapnyané pangargan BBM-e puniki. Nambengin pikobet punika, pamrénteh ngicén bantuan tunai langsung (BLT) ring kramané sané kabaos miskin. Sasampun polih mamargi makudang-kudang warsa sané lintang lan wau-wau puniki sampun ngawit mamargi ring makudang daérah, akéh kadadosang bebaosan, akéh kabligbagang olih kramané. Mangéndahan wiakti pikayunan kramané indik BLT puniki. Krama miskin polih wantuan langsung marupa jinah. Wénten sané nakénang napi sané kaanggé patokan maosang silih tunggil krama kabaos miskin. Ring Bali wénten belog lacur tuna taler dados kacutetang BLT. Napiké sané sapunika polih BLT, wantuan saking pemerintah?
Kruna miskin ring basa Indonésia taler kaanggé ring basa Bali. Miskin sampun lumrah kaanggé ri kala mabebaosan miwah masesutana nganggé basa Bali. Kruna miskin punika sampun kaselang lan kaanggé ring basa Bali. Ring basa Bali, linanan ring miskin, wénten taler lacur, tiwas, tuna, miwah sané lianan.
Kruna lacur, tiwas, tuna punika taler ring basa Bali kaanggé ngandapang raga, ngasorang déwék. Tiang belog; tiang lacur; tiang tuna; miwah sané lianan. Wénten sesambat cara Baliné sané sering kucapang olih krama Baliné, “Yéning suba paéndépan baan, joh para lakar ulug maglebug.” Anak Bali kocap tan seneng ngajumang raga.
“Eda ngadén awak bisa,” sapunika ketah taler sesambat kramané ring Bali. Nanging sapunika, i raga patut purun ngangken bisa. Yaning sujati uning, i raga patut ngangkén bisa. Mangkin wénten anaké nungkalikang sesambaté punika, “Kadén awaké bisa, eda ngadén awaké tusing bisa.” Punika kocap raos ngedénang bayu.
Ring Jawi, basa Jawi sugih katungkalikang kéré, mlarat. Sametoné ring Jawi koap tan kayun kéré, mlarat. Sami mapikayun sugih, minab sapunika taler krama Baliné.
Kersten ring Kamus Lumrah Bahasa Bali (1984) ngunggahang kruna lacur, maartos (1) miskin; malang; cacat; (2) mati. Kaunggahang lengkara: Nyén lacur: dingeh tiang munyin kulkul cirin anak mati?
Lianan ring kruna lacur, Kersten taler nguggahang kruna tiwas, kadagingin artos miskin. Kaunggahang klompok kruna tiwas nékték, tiwas déngkék sané maatos miskin pisan.
Kruna sané maartos nampek sareng lacur lan tiwas inggih punika kruna tuna lan lara. Tuna maartos kirang. Kacontoang: Saking tuna pepineh ‘antuk tuna pangresep’. Riantukan kirang pangresep. Sambung tuna (basa Indonésia: serba kurang). Tuna liwat (basa biasa); kirang langkung (basa alus). Kadagingin conto lengkra: Ampurang menawi tuna liwat antuk titiang nuturang. Kruna turunan tuna minakadi katunan ‘kakirangan’. Klompok krunannyané tunaan daar, tunaan daya. Kadagingin conto antuk katunan manah (riantukan kabelogan). Titiang i katunan ‘titiang sané belog puniki’. Patunain, matunain: mitunain maroko ‘ngirangin maroko’. Pitunain naar lalah!
Kruna lara maartos (1) cacad, sakadi picih, buta, lumpuh; (2) keni sakit: Kalara-lara ‘setata katibén sakit’.
I Gusti Madé Sutjaja ngungahang kalih kruna lacur ring Kamus Sinonim Bahasa Bali (2003). Kruna lacur kapertama pateh ring papa (basa alus), tiwas, tuara. Lacur katungkalikang antuk sugih, basa Indonésiannyané wantah miskin lan basa Inggrisnyané poor.
Kruna lacur kaping kalih pateh ring béda, sengkala. Kruna lacur puniki katungkalikang antuk aget. Basa Indonésia lacur inggih punika celaka, kecelakaan lan basa Inggrisnyané accident, misha.
Dané taler ngungahang kruna tuara sané pateh ring lacur, papa (kruna alus), tiwas. Tuara Katungkalikang antuk sugih. Basa Indonésian tuara inggih punika miskin, tidak (ber)punya, basa Inggrisnyané no(t), poor, have nothing.
Yéning selehin malih ring A Basic Balinese Vocabulary (1977) sané kasurat olih Norbert Shadeg wénten kruna basa Inggris poor sané kaartosang miskin (basa Indonésia). Wénten makudang conto lengkara sané maiketan sareng lacur. (1)Dini liunan anaké lacur-lacur tuara ngelah carik amunapa. (2) Kangen atiné tekén anak ané kalara-lara. (3) Ipun tiwas ulihan kereng matajén. (4) Ida anak mula sakadi anak miskin ngajengan.
Ring buku punika Norbert Shadeg ngunggahang pah-pahan kruna basa Bali antuk ia, ipun, lan ida. Kaunggahang poor (English), miskin (Indonesia), lacur, tiwas (nista) (ia), lara, tiwas (ipun), miskin (ida).















BELOG AJUM
Wénten satua “I Belog”, sakéwanten durung wénten satua “I Ajum”. Minab benjangan wénten satua “I Ajum”. Menawi pacang wénten sané makarya satua “I Belog Ajum” utawi “I Ajum Belog”.
Belog pangus adung mapasangan sareng ajum dados belog ajum. Belog ajum sampun dados klompok kruna sané ngwangun pangertian tunggal. Belog ajum sampun sakadi pasangan kruna sané tan dados kapasahang, tan dados kabalikang, ajum belog.
Wénten belog-belogan, wénten ajum-ajuman. Belog-belogan mawit saking kruna belog lan ajum-ajuman mawit saking kruna ajum. Belog-belogan maartos malaku sakadi anak belog. Ajum-ajuman maartos nyinahang parilaksana ajum, bonggan, sombong.
Yéning rerehang ring jagat maya (internét), akéh pisan sametoné nyurat blog antuk “blog ajum”, boya belog ajum.
“Niki sampun sané mawasta belog ajum!” Sapunika kasurat ring blognyané. Indiké punika kasurat minab sangkaning sesambat belog ajum sampun ketah pisan kauningin.
Maosang indik blog, b(e)log ring basa Bali maartos bodo, taler pateh sareng lengeh. Sugi Lanus ri kala nampénin silih tunggil blog nyurat, sayan akéh anaké madué blog, sayan akéh kauningin “belog” i ragané. I raga taler prasida ngayunin, ngwacén, nguningin katambetan i raga. I raga kocap sering lali ring angga riantukan kabelogajuman i raga.
Kamus Sinonim Bahasa Bali (2003) sané kasusun olih I Gusti Madé Sutjaja ngunggahang kruna belog lan ajum suang-suang niri. Kruna belog lian raosnyané bega, beléh, dongok, nambet (kruna alus). Belog katungkalikang antuk dueg. Belog basa Indonésiannyané bodoh lan basa Inggrisnyané stupid. Kruma ajum lian raosnyané mégél, ngéndah, ngéndah pélag. Ajum katungkalikang antuk alep. Ajum basa Indonésiannyané pamer, sombong lan basa Inggrisnyané show off, boastful.
I Wayan Simpen A.B. ring Kamus Bahasa Bali (1985) ngunggahang kruna belog maartos tuara ngelah pepineh. Kaunggahang klompok kruna belog mayong, kabaosang ring anaké sané nénten uning ring barang becik, barang becik kasengguh kaon. Wénten taler klompok kruna belog oyongang. Kruna ajum kapatehang sareng bonggan (bangga). Wénten ngajum sekah, kajangkepin lengkara: Nyén konkon ngajum sekahé. Maajum-ajuman pateh sareng melegéndah. Ajuman pateh ring canang payasan. Ngajum gelung pateh ring mecikang pusung.
Kersten ring Kamus Bahasa Bali Lumrah (1985) ngunggahang kruna belog (kruna biasa); tambet, nambet (kruna alus): bodoh (basa Indonésia). Kajangkepin lengkara: Ia, ida belog; Ipun tambet. Wénten kruna dwilingga belog-belog, melog-melog: ngapus, nipu ring madedagangan utawi urusan siosan. Kruna ajum ring basa Indonésia bangga, sombong. Sakadi lengkara: Béh ajum pesan anaké cerik ento. Kruna turunan ajum minakadi ngajum: muji; demen ajum: saneng kapuji; belog ajum: bodo sakéwanten seneng kapuji; ngajum déwék: muji raga. Ajum, ajumin: muji anak siosan saha pangapti. Sakadi lengkara: Sai-sai ia ngajum-ajumin bapan tiangé: kenehné apang baanga nandu carik. Maajum-ajuman: maparilaksana mangda kauratiang. Sakadi lengkara: Sambilanga ngigel ia mentas di titiné lantas labuh: keto suba upah anaké majum-ajuman!
Lianan ring belog ajum, wénten taler belog polos. Belog ajum matiosan sareng belog polos. Belog polos kaartosang nénten akéh nuntut.
Maosang indik polos, wénten sané maosang anak polos. Anak sané sapunapi sané kabaos anak polos?
Yéning rerehang ring ayam, ayam polos wantah ayam sané tan mapanganggé. Tan nganggé jambul, wok, sandeh, dimpil, utawi godég. Raris yéning anak polos, napiké nénten majambul utawi mapanganggé? Kantunké wénten anak polos?
Anak ajum lan belog ajum minab akéh, anak polos lan belog polos minab taler akéh.

















SANG SANGGING
Seni pawayangan nénten wantah kasolahang, sakadi ”Wayang Cenk Blonk” sané mangkin nedeng kasub ring jagat Baliné. Seni pawayangan nglimbak ring makudang-kudang widang seni, sakadi seni lukis, seni tatah, seni tenun, miwah seni-seni sosan.
Wayang biasané ngambil bantang crita Ramayana lan Mahabharata. Maka sami punika, ngeninin sesolahan wiadin widang seni siosan, kocap nyobyahang sesuluh idup. Daging sané kacritayang indik Ramayana miwah Mahabharata. Ring widang seni lukis akéh kawéntenanné, silih tunggilnyané “Gambaran Wayang Kamasan” sané taler ngambil carita punika.
Gegambaran Wayang Kamasan sané wénten ring langit-langit Kertha Gosa lan Taman Gili ring Klungkung wantah pagelaran wayang nénten antuk kasolahang. Gegambaran punika sakadi masolah. Tukang gambar utawi sanggingnyané pinaka dalang. Sang sangging ngenahang lan ngagemang wayang-wayang punika manut critannyané.
Yéning sesolahan wayang nganggé bléncong utawi damar wayang, gambaran wayang nganggé sunar. Sunar Sang Baskara wiadin sunar-sunar tiosan. Gegambaran taler muatang sunar mangda prasida kacingakin. Gambar taler kaptiang dados sesuluh, nyunarin kauripan. Kocap kauripanné mangda masunaran.
Sang Dalang utawi Ki Dalang sajeroning ngamargiang swaginan dané katuntut mangda prasida gaturang makasami widang seni ring pedalangan. Sapunika taler Sang Sangging sané makarya gegambaran wayang. Yadisatun mangkin ring kawéntenan kramané sané makarya gegambaran wayang, nénten sami uning sakadi dalang. Akéh sané ngambil pasuh sané sampun maortén, maréka. Sang sangging punika pinaka dalang sané nyolahang wayang ring gegambaran.
Orténan punika makta orti, pabesen sang sangging. Pikayunan sang sangging indik crita kaortén ring gegambaran punika.
Kruna ortén wantah wentuk dasar utawi kruna lingga. Ortén boya ja saking orti polih pangiring –an raris kasandiang dados ortén. Ortén maartos skét, goét, garis.
Manut Kamus Bali-Indonesia, Dinas Pendidikan Provinsi Bali (1993) kruna ortén katedunang dados ngortén ‘ngaryanin skét’, mortén ‘(sampun) kakaryanin skét’, kortén ‘kakaryanin skét (olih)’, orténa ‘kakaryanin skét’, orténang ‘karyanang skét’, orténanga ‘kakaryanin skét’, ngorténang ‘ngaryanang skét’, korténang ‘kaskétang’.
Wénten kruna réka sané maartos tulis, gambar, wentuk. Kruna turunan réka minakadi ngréka ‘nulis, ngambar, ngwentuk’, maréka ‘matulis, magambar’, karéka ‘katulis, kagambar (olih)’, rékana ‘kawentuk’, rékaang ‘gambarang’, rékaanga ‘kagambarang’, karékaang ‘kagambar, kawentuk’, pangrékaan ‘ngeninin indik gréka’.
Wayan Simpen A.B. (1985) ring kamus dané nyurat réka (saking basa Kawi) maartos surat; iking réka waca unina ‘puniki surat durusang baca’. Réka=ortén=gambaran. Réka=ngawé=guru réka=bapa sané ngardi.
Punika sami wantah artos manut kamus, artos siosné manut lengkara. Wénten akéh suksman kruna-kruna punika siosan, manut lengkaranipun. Sang wikan maosang kruna punika jagi maartos yéning ngranjing ring lengkara.
Gegambaran madasar goét, garis. Kocap goét mawit saking akéh keti cecek. Cecek-cecek punika mabaris ngarya goét, kalanturang raris olih sang sangging kadadosang gegambaran manut kayun dané. Sang sangging gréka nyelem putihang, ngwarnanin, lan nguripang.
Yéning mangkin selehang ring kramané sané makarya gegambaran wayang ring Kamasan, kramané i rika akéh sané ngaryanin secara klompok. Suang-suang wénten geginannyané, sakadi tukang sket, réka, raris warna. Makasami geginan punika pacang masikian malih ri kala gegambaran punika sampun puput. Ortén punika pastika sampun sané katuut. Ring asapunapiné kawewehin malih yéning wénten karasa sané kirang. Puniki ketah kabaos nyawi ‘ngalusang gambar’.
Kruna nyawi mawit saking cawi ‘ukir’. Turunan saking cawi puniki minakadi nyawi ‘ngukir’, macawi ‘(sampun) kaukir’, cawina ‘kaukir’, cecawian ‘ukir-ukiran’.
Piranti sané kaanggé genah ngambar mangkin makéh pisan. Akéh taler sarana nglimbakang daging-daging carita. Saking sané marupa widang datar ngantos widang sané mlengkung sakadi botol miwah taluh.
Yéning dumun adeng utawi arang piranti sané kaanggé makarya orténan. Sané mangkin sampun nganggé potlot utawi pensil. Warna sané kaanggé mangkin sampun wénten warna-warna modéren kadi mangkiné.
Mangkin akéh orta kaorténin. Wénten paribasa: “Orta ortén-orténan” maartos satua sané karéka-réka. Wénten malih ngréka daya, sering kaucapang ngeka daya. Dumogi sang sangging ngortén sané patut, mangda patut katulad olih tukang sané ngaryanin polah palih salanturnyané. Raris patut taler katulad olih kramané. Napi malih daging gegambaran punika indik sané dahat mautama, Ramayana lan Mahabharata.
Laran Gumine
Guminé kasengguh sampun wayah, tawah-tawah sinah. Jaman kali (kaliyuga) kocap mangkin. Akéh mala lan kalané. Kala-kali pada nyinahang raga. Panes bara, toya kenyat, tanah belah, sengaran gumi kajengkepin laran i manusa tan pegatan. Sabeh durung tedun rauh mangkin, ring sawah para petaniné kirangan toya. Para petaniné magadang magarangin toya sané alit ring tlabahé. Dipolihé toya, mrana sané nimpalin, nénten mupu padi. Sakit i raga sareng sami.
Penyakité mangkin taler tawah-tawah. Wénten penyakit sané nibénin beburon mangkin sampun nglahlah ring manusané. Flu burung, punika penyakit sané akéh kasumangsayain mangkin. Grubug ayam, bébék, miwah ubuhan sané makampid mangkin akéh ngwetuang wicara sané ngreresin kayun.
Sareng sami i raga mangkin patut éling lan waspasa ring makasami penyakit sané prasida nibénin. Ila pisan pinyungkan sané wénten mangkin. Ila-ila, sampunang élah, taler i raga manusa ring beburon sané wénten ri pagubungan. Santukan beburon ubuhan sering ngawinang penyakit utawi nularin penyakit ring sang nuénang utawi anak siosan.
Sakit, gering, kala, mala magaburan mangkin. Minab sapunika taler ri kala i raga nganggé kruna-kruna punika.
Kruna kala yéning rerehang ring kamus, akéh madué artos. Kapertama, kala maartos galah, dauh; kala punika. Kaping kalih, kala maartos bikas jelé; teka kalané. Yening bikas jeléné marupa demen mabuk sinah pamuputné kala-né masalin rupa dados pinyunkan, sakit ginjal. Yéning bikas jeléné marupa degag tekén rerama, sinah kala-né pacang ngranayang i rerama sakit ati.
Kaping tiga, kala wantah putran Déwa Siwa; Batara Kala. Puniki kala sané prasida ngawinang pinyungkan. Anak lingsir dumun mingetin alit-alitné mangda nénten luas utawi maplayanan sedek tengai tepet lan sandikala. Kocap sané nglanggar pacang katadah Batara Kala. Yaning sampun katadah pastika keni pinyungkan.
Nénten manusa manten sané katadah kala, bulan taler kacaplok. Puniki artos kaping pat. Kala maartos raksasa; Kala Rau ‘raksasa (ring satua Bali) sané nyaplok bulan (bulan kapangan)’. Kaping lima, kala wantah aran rahina kaping pitu Astawara (Sri, Indra, Guru, Yama, Ludra, Brahma, Kala, Uma).
Kruna kala lan kali maartos pateh, galah, jaman sakadi kali kénkén, kali napi, kali jani, kali sengara ‘jaman uug’, miwah sané siosan. Wénten Déwi Kali sané ring Bali ketah kauningin Déwi Durga, déwi sané prasida ngadakang gering agung, pinyungkan sané banget nglahlahin.
Wénten kruna kéwala, sakéwala sané maartos wantah, wantah amatra. Makekalih kruna punika sering taler kaucap kwala kacutetang dados kala. Saking driki raris wénten kala sané maartos wantah, sakadi kala milu ‘wantah nyarengin’. Kuting grup band (wacén: bén) mangkin wénten mawasta “Punk Kwala Band” (wacén: pang kwala bén), silih tunggil grup band sané sampun kasub ring Bali.
Wénten kruna mala. Mala maartos leteh. Gering agung prasida ngranayang mala ring jagaté. Yéning guminé lateh patut kaparisuda ngilangin kaletehan ring guminé. Mangda sida nemu nirmala, tan paleteh.
Akéh caran krama Baliné ngraosang sakit. Kruna sakit pateh ring gelem, sungkan, gering, lara. Sakit kanggé ring sakit ati, sungkan kaanggé ring sungkan kayun, gering kanggé ring gebug gering, lara kanggé ring lara sula ‘nyakitang basang’.
Sané pinih katakutin punika sakit gede utawi gering agung. Tawah pisan kawentenannyané riantukan sakit puniki sering kaanggé nyumpahin raga. Pang sakit gede, kocap. Mimih dewa, sampunang ja masumpah kadi punika. Guminé mangkin sampun sakit, yéning sami sapunika sapunapi panadin guminé. Napi malih yén wénten sané masumpah: Pang keni Flu Burung! Sampunang.
Sané durung kadabdabin becik inggih punika gering Flu Burung sané sampun katah ngawinang manusané padem ring dura negara. Yéning nenten kawaspadain gering puniki pacanang prasida dados laran gumi ring Bali.
Napi malih rupan Pulau Baliné mirip pisan sakadi ayam, ubuhan sané paling akéha keni Flu Burung. Puniki nyihnayang Flu Burung punika kala sané prasida ngranayang ila lan mala dahat pisan ring Bali. Dadosné, sampunang ila-ila!

Tidak ada komentar:

Posting Komentar